نگاهی به رونق آیینه‌کاری در شهر مشهد | مشهد، قطب آیینه‌کاری کشور
از وقتی آیینه‌های ظریف آلمانی راهشان به مشهد باز شد، به‌مرور آیینه‌ها جای کاشی‌ها، نقاشی‌ها و گچ‌بری‌ها را در بسیاری از رواق‌ها و فضا‌ها گرفت، آن‌چنان‌که اکنون آیینه‌کاری تصویر غالب تزیینات حرم است.
به گزارش شهرآرانیوز؛ از وقتی آیینه‌های ظریف آلمانی راهشان به مشهد باز شد، به‌مرور آیینه‌ها جای کاشی‌ها، نقاشی‌ها و گچ‌بری‌ها را در بسیاری از رواق‌ها و فضا‌ها گرفت، آن‌چنان‌که اکنون آیینه‌کاری تصویر غالب تزیینات حرم است.
در دوره قاجار در برخی خانه‌ها، عمارت‌ها، آرامگاه‌ها و دیگر‌بنا‌های ناحیه خراسان و حتی بعضی خانه‌های شخصی از این هنر بهره می‌بردند. عمارت اکبریه، عمارت رحیم‌آباد، آرامگاه حسام‌الدوله در بیرجند، باغ‌نو در طبس و آیینه‌خانه مفخم در بجنورد از بنا‌های آیینه‌کاری‌شده این اقلیم هستند.
در دیار مشهد نیز بنا‌هایی مانند خانه رشتی‌باف در کوچه عباسقلی‌خان، خانه جواهری روبه‌روی باغ‌ملی و خانه پهلوان‌زاده در خیابان امام‌رضا (ع) به این هنر آراسته‌اند. در گذشته‌های دورتر این‌رونق و رواج در میان نبود و آن را به هزینه زیاد آیینه‌کاری، ضخامت زیاد آیینه‌ها و نبود ابزار مناسب برای برش و نصب آیینه نسبت می‌دهند.
آیینه‌کاری حرم در اوراق مکتوب
مورخان و محققانی، چون اعتمادالسلطنه (۱۳۶۲ قمری)، علی مؤتمن (۱۳۴۸خورشیدی)، محمد احتشام‌کاویانیان (۱۳۵۴خورشیدی) و عزیزا... عطاردی (۱۳۷۱خورشیدی) درباره تاریخ آستان‌قدس‌رضوی آثاری تألیف و منتشر کرده‌اند که در این قبیل منابع به‌صورت جسته‌گریخته و با نگاه‌کلی به آیینه‌کاری‌های بخش‌های مختلف حرم‌مطهر اشاره شده است؛ اشاره‌هایی که از دل آن یک سرگذشت منسجم متولد نمی‌شود.
برای مثال، در کتاب تاریخ آستان‌قدس مؤتمن در توضیحات دارالحفاظ می‌نویسد: «از بالای کتیبه تا سقف مقرنس، تمام بدنه دیوار‌ها و سقف آیینه‌کاری است که مرحوم سلطان مراد‌میرزا حسام‌السلطنه آن را زینت و آیینه‌کاری نموده است.»
یا درباره آیینه‌کاری دارالسیاده در همین کتاب می‌خوانیم: «از بالای کتیبه تا سقف تماما آیینه‌کاری و مزین می‌باشد که در سال۱۳۰۰هجری‌قمری زمانی که محمد‌تقی میرزای رکن‌الدوله، والی خراسان و نایب‌التولیه آستان‌قدس بوده مرمت و آیینه‌کاری شده است.»
طبق گفته مؤتمن، بخشی از آیینه‌کاری‌های مسجد بالاسر در زمان استانداری محمدحسن‌خان سالار و بخش دیگرش در زمان تولیت عضدالملک انجام شده است. اگر به دیگر منابع مکتوب تاریخ حرم نیز نگاهی بیندازیم، به متن‌های مشابهی می‌رسیم که به ما اطلاعاتی جزئی می‌دهد و مسیر تاریخی آیینه‌کاری حرم را برای ما روشن نمی‌کند.
قدیمی‌ترین سند متعلق به دوره صفوی است
اگر به اوراق ارزشمندی که در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی نگهداری می‌شوند نگاهی بیندازیم، خواهیم دانست که قدیمی‌ترین اسناد موجود در‌این‌باره مربوط به دوره صفوی است. در حوالی سال ۱۱۱۱قمری در میان صورت اشیای جمع‌آوری‌شده از داخل ضریح مبارک یک آیینه شکسته کوچک بیرون می‌آید که ظاهرا نخستین تجربه آشنایی و استفاده از آیینه در حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) است.
اسنادی که به سال۱۱۱۷و۱۱۱۸قمری تعلق دارند نیز نشان می‌دهند که در این دوره پنجره دارالسیاده آیینه‌کاری شده است. در آن زمان دو تومان و ۱۰۴۰ دینار عراقی و دو تومان و ۵هزارو۲۴۸ دینار خراسانی برای آیینه‌کاری هزینه شده است که از این مقدار با یک تومان و ۶هزارو۱۷۰ دینار مصالحی مانند آیینه، چوب سرطاق، میخ آهنی و گچ و ۴هزارو۸۷۰ دینار برای اجرت نقاشی دور‌آیینه‌ها و نجاری پرداخت شده است.
طبق اسناد در دوره افشاریه هم آیینه‌های رواق دارالحفاظ در رجب۱۱۴۶قمری تعمیر و برای آن مبلغ چهار تومان و ۹هزارو۸۴۰ دینار هزینه شده است. قبض رسیدی برای وجوه نقدی به مبلغ یک تومان و ۵هزار دینار تبریزی در سال۱۱۶۹قمری برای ۱۰جام آیینه جهت تعمیر دارالحفاظ و درب‌های گنبد صادر شده است.
آیینه‌کاری پس از دوره صفوی
رونق آیینه‌کاری در حرم‌مطهر امام‌رضا (ع) در زمان قاجار اتفاق افتاد و بسیاری از تزیینات پیشین مانند نقاشی، گچ‌بری و احتمالا کاشی‌کاری جای خودش را به آیینه داد. در این دوره بیشتر رواق‌های حرم مانند گنبدخانه، دارالحفاظ، دارالسیاده، دارالسعاده، توحیدخانه، مسجد بالاسر و کفش‌کن قائنی‌ها آیینه‌کاری شد.
اوج این آیینه‌کاری در این زمان در دارالسیاده به چشم می‌خورد. در دوره پهلوی و پس از انقلاب نیز این آیینه‌کاری ادامه یافت و توسعه پیدا کرد و رواق‌های متعددی با آیینه و نقاشی و گچ‌بری تزیین شد. برای مثال، در برخی اسناد به تعمیرات جزئی آیینه‌کاری دارالسیاده و دارالسعاده توسط میرزا‌علی‌محمد آیینه‌ساز در خرداد۱۳۰۷خورشیدی اشاره شده است. از جمله افرادی که در این ایام در آیینه‌کاری حرم نقش داشته‌اند، محمود بدر و محمد مهران هستند.
در سال۱۳۳۰خورشیدی محمود بدر شروع به مرمت سقف دارالسیاده و تجدید آیینه‌کاری این رواق کرد. این کار ۱۰سال طول کشید. قسمت‌های ناتمام این رواق نیز در سال۱۳۴۲تا۱۳۴۴خورشیدی به پایان رسید. از استادان سرآمد آیینه‌کاری معاصر حرم می‌توان از استاد سید عسکری و استاد ابوالقاسم ملکی نام برد.
دارالسیاده، رواقی خاص در آیینه‌کاری
یکی از رواق‌هایی که در همه ادوار در دست تعمیر و بازسازی بوده و از همه دوره‌ها آیینه‌کاری دارد و از سوی دیگر همه نوع طرح و نقش در آن یافت می‌شود، دارالسیاده است که درباره آن بیشتر خواهیم گفت. یکی از اسنادی که در دوره قاجار از آیینه‌کاری دارالسیاده حرف می‌زند، به اواخر قرن ۱۳ قمری باز می‌گردد.
در این سند در سال۱۲۹۸قمری مجموع ۷هزارو۹۸۳ دینار برای آیینه‌کاری این رواق پرداخت می‌شود که صرف دستمزد بنا، چهار نفر عمله و تهیه مواد اولیه (شامل آیینه یک جامی و آیینه دو جامی و زغال و گچ) شده است.
طبق این سند مواد آیینه‌کاری حرم شامل موم و سریش با مقدار بیشتر و شیره به اندازه خیلی کمتر و مقداری میخ بوده است. افرادی نیز که در این تعمیرات نقش داشته‌اند بنا، بردست، آیینه‌بُر و شاگرد، آیینه‌پاکن، بیل‌دار، نجار و معمارباشی بوده‌اند. محمد‌تقی و کربلایی عبدل از استادان آیینه‌کار در این برهه بوده‌اند.
آیینه‌کاری‌های دارالسیاده در میان مکتوبات
افضل‌الملک کرمانی در زادالمسافر به مرمت و آیینه‌کاری دارالسیاده در دوران کوتاه ایالت و تولیت میرزا‌حسین‌خان سپهسالار قزوینی مشیرالدوله در سال۱۲۹۸قمری اشاره می‌کند. از افراد دیگری که در این آبگینه‌کاری نقش داشتند محمدرضا مؤتمن‌السلطنه، وزیر مملکت خراسان، بود. او پیش از فوتش صفه جنوبی مقبره سپهسالار را آیینه‌کاری کرده و محمد‌کاظم صبوری آن را به نظم درآورده و تا مدت‌ها در بالای آن نصب بوده است.
این کتیبه در گذر زمان گم شده است و خبری از آن نیست. بیشترین آیینه‌کاری‌ها در سال۱۳۰۰قمری در این فضا اتفاق افتاد که اعتمادالسلطنه در مطلع‌الشمس گزارش آن را می‌دهد و می‌نویسد: «محمد‌تقی‌میرزا رکن‌الدوله که در همین ایام برای بار دوم به حکمرانی خراسان و سیستان منصوب شده بود، این رواق را به امر ناصرالدین‌شاه قاجار آیینه‌کاری کرد.»
شاعر آستان‌قدس هم بیکار ننشست و این آیینه‌کاری را به شعر درآورد تا بر روی سنگ مرمر حجاری و در رواق نصب شود؛ البته شانس یار این شعر نبود و به‌مرور زمان ابیات آن جابه‌جا و تعدادی از آن نیز گم شد. این فضاآرایی‌ها در سال‌های بعد نیز ادامه یافت.
در سال۱۳۱۴قمری پنج جعبه آیینه پَست (درجه ۲) و پنج جعبه آیینه اعلا (درجه‌یک) به قیمت سه و چهار تومان برای تزیین رواق نیاز است و تولیت دستور می‌دهد بیست تومان وجه نقد بابت پنج جعبه اعلا به تحویل‌دار داده شود و پای آن را ابوالقاسم‌الموسوی مهر کرده است.
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
